آخرین خبرها از مذاکرات برجامی

محمد آیت اللهی تبار (استاد روابط بین الملل و علوم سیاسی در دانشگاه تگزاس) با انتشار مقاله ای در سایت فارین افرز تاکید کرد که ایران تسلیم نخواهد شد. ترجمه متن مقاله در ادامه می آید.

در حالی که آمریکا و ایران برای از سرگیری گفتگوها پیرامون احیای برجام آماده می‌شوند، تهران در حال آماده کردن بستر دور تازه‌ای از سیاست خارجی تهاجمی است. ایران باور دارد که واشنگتن با جمهوری اسلامی بر پایه نیرنگ و بی‌احترامی رفتار کرده و بر اهرم‌سازی‌های اقتصادی و نظامی علیه دشمن دیرینش متمرکز شده است.

دولت رئیسی شاید مایل باشد که در گفتگوها شرکت کند، اما احیای برجام ستون اصلی سیاست خارجی این دولت را تشکیل نمی‌دهد. در دولت تازه، ایران به موضع هسته‌ای جدیدی دست یافته که شامل دو اصل است: گسترش توانمندی این کشور برای مقابله به مثل سریع در برابر آمریکا در صورت تخطی واشنگتن از توافقاتش و گسستن پیوند فرصت‌های اقتصادی ایران با برجام از طریق ایجاد یک اقتصاد خودمحور و آسیامحور.

با نزدیک شدن برنامه هسته‌ای ایران به نقطه گریز، برخی‌ها در واشنگتن خواهان اجرای طرح B و استفاده از زور و تهدید علیه تهران، در صورت سرپیچی از بازگشت کامل به تعهدات هسته‌ای هستند. برغم مشکلات اقتصادی شدید در داخل، به‌نظر نمی‌رسد که ایران تسلیم این سیاست زور و تهدید بشود.

رهبران محافظه‌کار تهران که از دسترسی به مزایای برجام محروم مانده‌اند، اکنون با تقویت صنایع داخلی و تقویت روابط با قدرت‌های نوظهور آسیایی به دنبال ایجاد یک اقتصاد مقاوم در برابر تحریم‌ها هستند.

رئیسی که باور دارد حتی در صورت احیای برجام، آمریکا باز هم ایران را در تنگنا خواهد گذاشت، روی تقویت اهرم نظامی و اقتصادی ایران متمرکز شده است تا هم از جمهوری اسلامی و هم از ملت شیعه‌ی پارسی تبار کشور در برابر آنچه تهدید وجودی می‌نامد، محافظت کند.

جمهوری اسلامی از نامتقارن بودن چارچوب برجام به‌خوبی آگاه است. تعهدات ایران برای محدود کردن فعالیت‌های هسته‌ای‌اش دارای معیارهای فنی روشنی است که امکان راستی‌آزمایی آنها توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی وجود دارد. با این حال، هیچ فرمولی وجود ندارد که مزایای اقتصادی ایران را پس از لغو تحریم ها مشخص کند. به‌علاوه، تهران در صورت خروج از توافق با اعمال مجدد سریع تحریم ها مواجه می‌شود، اما پس از خروج واشنگتن از برجام هیچ مجازاتی در انتظار آمریکا نیست.

در نتیجه ایران نگران از دست دادن اهرم هسته‌ای خود بدون دستیابی به مزایای وعده داده شده در صورت بازگشت کامل به تعهدات برجام است. مقامات آمریکایی می‌گویند که آماده‌ی گفتگو برای پرداختن به این نگرانی‌ها هستند، اما آنها نمی‌توانند تضمین کنند که پس از پایان دوره ریاست جمهوری بایدن، ایالات متحده بار دیگر از توافق هسته‌ای خارج نخواهد شد.

از این رو، نخستین اصل سیاست خارجی رئیسی ایجاد و حفظ اهرم‌هایی است که واشنگتن را از زیر پا گذاشتن هر توافقی بازدارد، اقدامی که می‌تواند بار دیگر با ایجاد شوک اقتصادی، میلیون ها ایرانی را به دام فقر بیاندازد. رفتارهای جمهوری اسلامی در حال حاضر بیانگر آمادگی کامل این کشور برای تلافی هر گونه فشار، کارشکنی یا حمله‌ است.

ایران همچنین روی گسترش متحدان و دست‌نشاندگانش در سراسر خاورمیانه تمرکز کرده است. گفته می‌شود که ژنرال قاسم سلیمانی، سه ماه پیش از ترورش توسط آمریکا، شش ارتش قدرتمند ایدئولوژیکی و مردمی را در سراسر خاورمیانه تشکیل داده بود تا از ایران در برابر دشمنانش محافظت کنند.

اصل دوم سیاست خارجی دولت رئیسی گسستن پیوند بین اقتصاد کشور و مذاکرات هسته‌ای است. هرچند همتای پیشین او (روحانی) امیدوار بود که از برجام برای گشودن بازار ایران به روی شرکت‌های غربی استفاده کند، دولت رئیسی مصمم است که از طریق تقویت روابط اقتصادی با چین، روسیه و همسایگانش از ایران در برابر پیامدهای تحریم‌ها محافظت کند.

احیای برجام می‌تواند تقویت روابط اقتصادی و امنیتی ایران با شرق را، به ویژه پس از عضویت اخیر تهران در سازمان همکاری‌های شانگهای، تسهیل کند. اما حتی بدون توافق هسته‌ای هم ایران کشورهای غیر متحد آمریکا را شرکای تجاری قابل اعتمادتری می‌داند.

دولت رئیسی همچنین مصمم است تا ظرفیت صنایع داخلی کشور را تقویت کند. مشاوران اقتصادی نسبتا جوان تیم رئیسی باور دارند که در واکنش به تحریم‌ها، کارآفرینان ایرانی توانسته‌اند کالاهای با کیفیتی را برای بازارهای داخلی تولید کنند. آنها نگران هستند که با لغو تحریم‌ها، شرکت‌های خارجی بار دیگر به کشور هجوم آورده و کسب و کارهای محلی را زمینگیر کنند.

به جز تلاش برای رسیدن به یک اقتصاد خودکفا، ایران اکنون به دنبال نفوذ اقتصادی بیشتر در خاورمیانه و به ویژه در کشورهایی است که در حال حاضر در آنها نفوذ سیاسی دارد. دولت ایران فعالیت‌های منطقه‌ای سپاه پاسداران را همسوی با منافع ملی ایران می‌داند و باور دارد که قدرت منطقه‌ای سپاه مزایای محسوس سیاسی و اقتصادی دارد. دولت در پی بهره‌برداری از نفوذ نظامی سپاه و «نهادینه کردن دستاوردهای محور مقاومت» در عراق، لبنان، سوریه و فراتر از آن است.

روشن نیست که ایران چگونه می‌خواهد از تجارت با کشورهایی سود ببرد که خودشان کمبود نقدینگی دارند و با مشکلات اقتصادی و مالی دست و پنجه نرم می‌کنند. به علاوه، لبنان و سایر کشورهای عربی از تحریم‌های آمریکا در صورت تجارت با ایران هراس دارند. به هر حال، هدف منطقه‌ای بلندمدت ایران ایجاد یک منطقه اقتصادی عاری از دلار است که بتواند در برابر جنگ اقتصادی آمریکا مقاومت کند.

 تیم سیاست خارجی رئیسی همچنین برای حفظ وجهه غیرایدئولوژیکی دولت روحانی تلاش کرده و با تاکید بر «عملگرایی» و «منافع ملی» آمادگی‌اش برای همکاری با تمام کشورها را اعلام کرده است. دولت کاملا هوشیارانه می‌کوشد تا هیچ دری را به روی همکاری‌های آتی نبندد. اما با یا بدون برجام، ایران سرنوشت اقتصادی‌اش را با آسیا و خاورمیانه پیوند می‌زند.

راهبرد دولت رئیسی نیز بر پایه همان فرضیه‌ای شکل گرفته که نخبگان محافظه‌کار ایران از ابتدای شکل‌گیری جمهوری اسلامی در خصوص روابط تهران و واشنگتن آن را باور داشته‌اند. طبق این دیدگاه، اندازه، تاریخ، موقعیت جغرافیایی و منابع اقتصادی ایران این کشور را به یک هژمون منطقه‌ای و تهدیدی بالقوه علیه متحدان آمریکا در خاورمیانه تبدیل می‌کند. از این‌رو، آمریکا مصمم است که ایران را تحت فشار اقتصادی و نظامی نگه دارد. در نتیجه، حتی اگر یک توافق هسته‌ای هم حاصل شود، واشنگتن بی‌تردید راه‌هایی برای تضعیف و منزوی کردن ایران خواهد یافت.

مقامات ایرانی می‌گویند که این سیاست در چگونگی مذاکره مقامات آمریکایی و اروپایی با همتایان ایرانی مشهود است و برغم اینکه مذاکره کنندگان ایرانی از اختیارات کافی برای گفتگو پیرامون هر موضوعی برخوردارند، اما همتایان غربی آنها اختیارات محدودی دارند و دستورالعمل‌هایی برای طرح موضوعات دیگر، مانند نقش منطقه‌ای سپاه و برنامه موشکی ایران، دریافت می‌کنند.

مقامات ایرانی باور دارند که این تاکتیکی برای پیشگیری از رسیدن به یک راه حل واقعی و دریافت امتیازات از ایران است بدون اینکه هیچ امتیاز متقابلی به تهران واگذار شود. آمریکایی‌ها در برابر رویدادهایی مانند تلاش ایران برای آزادسازی گروگان‌های آمریکایی در لبنان، همکاری ایران در سرنگونی طالبان در ۲۰۰۱ و پایبندی کامل تهران به برجام، هیچ حسن نیتی نشان نداده‌اند.

از این رو، دولت رییسی پیش‌بینی می‌کند که یک توافق تازه جرقه افزایش شدید در کارزار فشار آمریکا را بزند با این هدف که ایران از لغو تحریم‌ها هیچ سود چشمگیری نبرد. مقامات ایرانی اعلام کرده‌اند که برای گفتگو پیرامون مسائل مشترک آمادگی دارند اما باور دارند که واشنگتن زیر بار هر گونه توافقی که باعث تقویت جمهوری اسلامی بشود، نخواهند رفت.

راهبرد تهران این است که در برابر نفوذ آمریکا در تمام زمینه‌ها ایستادگی کند و زور و تهدید را با زور و تهدید پاسخ بگوید. ایران همزمان با آماده شدن برای از سرگیری گفتگوها درباره توافق هسته‌ای، صحنه را برای تمام گزینه‌ها – از جمله منازعه با ایالات متحده – آماده می‌کند./بازار